Τα ριζίτικα τραγούδια ανήκουν κυρίως στη Δυτική Κρήτη. Ωστόσο, είναι διαδεδομένα και στην Κεντρική Κρήτη, ώστε άνετα σήμερα να μπορούν να ενταχθούν στη μούσα του λαού και της περιοχής αυτής.
Εξάλλου, ρίζες, είναι οι υπώρειες, και τα ριζίτικα τραγουδιούνται στα χωριά που βρίσκονται στους πρόποδες των ορέων. Από τις ρίζες των βουνών έλαβαν την ονομασία τους και τα τραγούδια: ριζίτικα (και στον Ψηλορείτη (Ίδη) και στη Δίκτη αλλά κυρίως στα Λευκά Όρη του Ν.Χανίων της λεβεντογέννας Κρήτης).
Τα τραγούδια αυτά έχουν μακρά παράδοση και καλύπτουν πολλούς τομείς της έκφρασης του λαού, όπως τραγούδια της τάβλας (του τραπεζιού), της στράτας (εν πορεία), λέγονται επίσης στους γάμους, στις γιορτές και στις βαπτίσεις, όπως και σε περιπτώσεις γλεντιού. Η θεματολογία τους είναι ηρωικά - επαναστατικά κατά των κατακτητών, ιστορικά, αφηγηματικά, της ξενητειάς, θρησκευτικά, αλληγορικά, της αγάπης, ποιμενικά κλπ. Η μουσική τους είναι σοβαρή και με στοιχεία πόνου.
Εκείνος όμως που τα ακούει για πρώτη φορά αναλογίζεται αυθόρμητα τους Κρητικούς αγώνες. Τα άσματα αυτά αποτελούν γνήσια έκφραση της κρητικής ψυχής, η οποία υμνεί το θάρρος και τη δύναμη.
Αγρίμια κι΄αγριμάκια μου, λάφια μου ΄μερωμένα
πέστε μου πού 'ν οι τόποι σας και πού ' ν τα γονικά σας;
-Γκρεμνά 'ν εμάς οι τόποι μας λέσκες τα γονικά μας
(σ)τα σπηλιαράκια του βουνού είναι η κατοικιά μας...
Στο ριζίτικο αυτό τραγούδι, οι τραγουδιστές δεν τραγουδούν απλά για τα αγρίμια (Κρητικός αίγαγρος, κρι-κρι) των βουνών. Αγρίμια είναι οι επαναστάτες αγωνιστές που για να αποφύγουν τον κατακτητή έχουν σαν κατοικία τις σπηλιές του βουνού.
Σε ψηλό βουνό, σε ριζιμιό χαράκι,
κάθεται ν' αητός, βρεγμένος χιονισμένος -ο καημένος-
και παρακαλεί τον ήλιο ν' ανατείλει...
-Ήλιε ανάτειλε, ήλιε λάμψε και δώσε
για να λιώσουνε τα χιόνια απ' τα φτερά μου
και τα κρούσταλλα από τ' ακράνυχά μου.
Και στο παραπάνω ιστορικό επαναστατικό αλληγορικό ριζίτικο τραγούδι, ο Κρητικός τραγουδιστής δεν τραγουδάει για το πουλί αετό και για τα χιόνια και κρούσταλλα της φυσικής κακοκαιρίας. Τραγουδάει για τον αιώνιο πανανθρώπινο πόθο της Λευτεριάς. Πότε θα λιώσουνε τα χιόνια και τα κρούσταλλα της σκλαβιάς για να ανατείλει ο ήλιος της Ελευθερίας; Βέβαια οι Κρήτες τραγουδούσαν το ριζίτικο με τρόπο που οι εκάστοτε κατακτητές να μην καταλαβαίνουν το βαθύτερο νόημα του τραγουδιού.
Τα ριζίτικα τραγούδια δε χορεύονται. Τραγουδιούνται σε 32 μελωδίες, ή ομαδικά - χορωδιακά, ή αρχικά άδεται ένα ημιστίχιο από έναν καλλίφωνο τραγουδιστή και κατόπιν αυτό επαναλαμβάνεται χορωδιακά από την παρέα (καθ΄υπακοήν και κατ΄αντιφώνησιν) ενώ αρκετά ριζίτικα είναι ιδιόμελα με δικές τους μελωδίες.
Οι παρέες πριν και μετά από τα ριζίτικα, τραγουδούν σε αργό ρυθμό μελωδικούς σκοπούς του Χανιώτικου συρτού με μαντινάδες επίκαιρες όπως:
έλα, ελάαα, Θεέ μου μεγαλοδύναμε, μεγαλοδύναμέ μου,
τέτοια παρέα όμορφη δεν είδα εγώ ποτέ μου.
Τη συντροφιά σας ρέγομαι , τη συναναστροφή σας,
άχι και νά'τον μπορετό νά΄μαι πάντα μαζί σας.
Κρήτη μου σου ζηλεύγουνε στση Σούδας το λιμάνι
κι' εις τω Χανιώ την αγορά που δεν υπάρχει άλλη.
Χίλιως καλώς το βρήκαμε του φίλου μας το σπίτι,
απού 'χει τον Αυγερινό και τον αποσπερίτη.
Σ' αυτό το σπίτι απού 'ρθαμε τα πιάτα είν' ασημένια
γρήγορα να ξανάρθομε νά 'ναι μαλαματένια
Μερικές φορές, στην αρχή της κατανυκτικής μέθεξης με τους προαιώνιους μελωδικούς δρόμους των ριζίτικων, ένας καλλίφωνος τραγουδάει μέρος του στίχου και η παρέα (οι επισκέπτες) επαναλαμβάνει χορωδιακά, ενώ μερικές φορές απαντάει εναλλάξ η άλλη παρέα-χορωδία (του οικοδεσπότη) τους εξής στίχους:
- Χίλιως καλώς το βρήκαμε του φίλου μας το σπίτι
του φίλου του συντέκνου μας του πλια καλού μας φίλου
και του καιρού χαιράμενος κι' αντί καιρού και πάντα
να ζούμε και να σμίγομε.
Αντιφώνηση:
- Κι' εμάς καλώς μας ήρθανε οι φίλοι οι εδικοί μας
οι φίλοι κι' οι συντέκνοι μας οι πλια καλοί μας φίλοι
και του καιρού χαιράμενοι κι' αντί καιρού και πάντα
νά 'ρχονται να μασε θωρούν.
Ακολουθούν τα τραγούδια της τάβλας, π.χ.
Από την άκρη των ακριώ ώστε να πάει(-ς) στην άκρη
έχουσι τάβλες αργυρές, στρωμνιά μαλαματένια
ποτήρια με τις ερωθιές κι' όποιος τα δει πλανάται
και πέρασεν ο βασιλιάς κι' είδε τα κι' επλανέθη!
Χριστέ, μην ήμουν βασιλιάς, Χριστέ μην ήμουν Ρήγας
να πέζευγα να χόρευγα... με νιες και μαυρομάτες;
Ένα από τα αρχαιότερα ριζίτικα είναι το "κρούσος της Αντριανούπολης" που μαρτυρά τη στενή σχέση των Κρητών με τους βόρειους Έλληνες.
Τα χελιδόνια τση Βλαχιάς και τα πουλιά τση Δύσης
Κλαίσιν αργά, κλαίσιν ταχιά, κλαίσιν το μεσημέρι,
Κλαίσιν την Αντριανούπολη τη βαροκουρσεμένη,
Όπου την εκουρσεύανε τσι τρεις γιορτές του χρόνου:
Τω Χριστουγέννω για κερί και τω Βαγιώ για βάγια,
Και την ημέρα τση Λαμπρής για το Χριστός Ανέστη.
Το πιο γνωστό πανελλήνια ριζίτικο τραγούδι είναι η "Ξαστεριά" ή "Αετός" όπως τον αποκαλούν οι ριζίτες λόγω του ορμητικού του χαρακτήρα. Το θέμα του τραγουδιού ξεκίνησε από μια οικογενειακή υπόθεση "ζωοκλοπής μετά φόνου" (κάποιοι σκότωσαν τον βοσκό Νικόλα Γιάνναρη για να κλέψουν τα ζώα). Ήταν Δεκέμβρης -Γενάρης με χιόνια και οι στράτες στα Σφακαινά όρη αδιάβατες. Ο ιδιοκτήτης του κοπαδιού, περιμένοντας να έρθει ο Φλεβάρης (να Φλεβαρίσει) ώστε να ανοίξουν οι δρόμοι, να κατέβει από την κορφή του βουνού στο οροπέδιο του Ομαλού, να πάρει εκδίκηση για το βοσκό του, τραγούδησε βροντερά:
"Πότες θα κάμει ξεστεριά πότες θα Φλεβαρίσει
να πάρω το τουφέκι μου την όμορφη πατρόνα
να κατεβώ στον Ομαλό στη στράτα τω Μουσούρω..."κ.λπ.
Βέβαια τα λόγια του τραγουδιού είναι σκληρά ...να κάμω μάνες δίχως γιους, γυναίκες δίχως άντρες ... αλλά μερικές φορές λέμε μια απειλή και ο ένοχος φοβούμενος μετανοεί και ζητά συγγνώμη ... έτσι θα πρέπει να εκλάβουμε και τους στίχους στο τραγούδι αυτό, αν και βέβαια η "βεντέτα" ή "οικογενειακά" ήταν διαδεδομένη σε παλιότερες εποχές στην Κρήτη.
Το τραγούδι "πότες θα κάμει ξεστεριά" με την πάροδο των δεκαετιών από οικογενειακό τραγούδι έγινε επαναστατικό και συντρόφευε τους Αγωνιστές για τη Λευτεριά σε κάθε τους αγώνα, διαχρονικά. Έγινε θούριος, εμβατήριο, επαναστατικό τραγούδι με τον ορμητικό σκοπό του. Κάθε αγωνιστής έδινε και ιδιαίτερο νόημα... Τραγουδήθηκε σε διαφορετικές παραλλαγές ανάλογα με την κάθε εποχή. Η ξαστεριά, τραγουδιέται στην Κρήτη, σ' όλη την Ελλάδα, στην Κύπρο, σ' όλο τον κόσμο σε κάθε γλέντι, σε κάθε οικογενειακή γιορτή, σε κάθε εκδήλωση, αγωνιστική ή πατριωτική. Εκφράζει το πάθος για λευτεριά και την πάντοτε αγωνιστική διάθεση της Ελληνικής ψυχής.
'Ενα ριζίτικο τραγούδι της βάπτισης:
Απού 'εβαπτίσθη το παιδί κι' έγινε Χριστιανάκι
να το χαρούν οι γονέοι του και να το μεγαλώσουν
να το χαρεί και ο νονός και να το καμαρώνει
να του βαπτίσει και παιδί.
Ένα άλλο ριζίτικο από εποχές αγώνων:
-Κάστρο και πού 'ν οι πύργοι σου
και τα καμπαναριά σου
και πού 'ν οι γι-αντρειωμένοι σου
τα όμορφα παλληκάρια;
-Μα μένα οι αντρειωμένοι μου τα όμορφα παλληκάρια
η μαύρη γης τα χαίρεται.
'Ενα ριζίτικο τραγούδι που φιλοσοφεί τη ζωή:
Κόσμε χρυσέ, κόσμε αργυρέ, κόσμε μαλαματένιε - κόσμε ψεύτη
κόσμε και ποιος σε χάρηκε και ποιος θα σε κερδίσει;
Μα εγώ 'μαι απου σε γλέντησα μα δε θα σε κερδίσω
θα σε χαρούνε τα βουνά, θα σε χαρούν οι κάμποι
θα σ' αποχαιρετήσουνε όμορφοι κι' αντρειωμένοι - καλά αντρειωμένοι.
Ένα ριζίτικο, δείγμα του ατρόμητου χαρακτήρα των παλαιών Κρητών:
Ο κυρ βοριάς -λέτε το παιδιά, ο κυρ βοριάς -βόηθα Παναγιά
ο κυρ βοριάς εμήνυσε σ' ούλα του τα καράβια:
-Καράβια π' αρμενίζετε ούλα λιμάνια πιάστε
για θα φυσήξω δυνατά και ούλα θα τα σπάσω...
Μα ένα καράβι Κρητικό δε πιάνει σε λιμάνι:
-Δε σε φοβούμαι κυρ βοριά φυσήξεις δε φυσήξεις
γιατ' έχω ναύτες Κρητικούς...
Εκτός από την σοβαρή άποψη ότι ο όρος "ριζίτικα" προέρχεται από τις ρίζες δηλ. τις υπώρειες κυρίως των Λευκών Ορέων της Κρήτης, υπάρχουν άλλες δύο απόψεις για την ονομασία ¨ριζίτικα" που και αυτές ευσταθούν. Η μια δέχεται ότι τα Ριζίτικα Τραγούδια πήραν το όνομά τους από την αρχαία Ριζηνία (Μεσκλά) και η άλλη διαπιστώνει, πως όπως π.χ. για άλλες κατηγορίες τραγουδιών λέμε: "ανατολίτικα" "Μωραϊτικα" , "Μυλοποταμίτικα" κ.λπ. έτσι αναλόγως,τα τραγούδια της ρίζας μας, των προγόνων μας, της γενιάς μας, τα ονόμασε ο λαός Ριζίτικα.
Πράγματι το ύφος της μουσικής στον ρυθμό και στο μέτρο αλλά και το περιεχόμενο των στίχων των Ριζίτικων μας παραπέμπει στις ρίζες μας, όχι μόνο στην αρχαιότητα αλλά και στο Βυζάντιο με τους πύργους, τον Διγενή, τους Σέρβους και τους Σαρακηνούς, τους βιγλάτορες και τους Ρηγάδες, τα αρχοντόπουλα και τις αρχοντοπούλες, τα κάστρα και τους καστροπολεμάρχους.. Ο Ι.Μ. Χατζηφώτης διαπιστώνει πως μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το Βυζάντιο αναβιώνει στην Κρήτη. Γνωστή είναι η σύνδεση του Βόρειου τμήματος του Ελληνισμού -Βυζαντίου- με την Κρήτη αν θυμηθεί κανείς την απελευθέρωση της Κρήτης από τον Νικηφόρο Φωκά (961 μ.Χ.) και την μόνιμη εγκατάσταση στην Κρήτη των στρατιωτών του, την μετέπειτα μόνιμη εγκατάσταση στην Κρήτη των Βυζαντινών 12 Αρχοντόπουλων (1092 μ.Χ. ή 1182 μ.Χ.) με τις συνοδείες τους καθώς και την επιστροφή στη Μεγαλόνησο των πλοίων με τους Κρητικούς που μετά την άλωση της Πόλης το 1453 μ.Χ. επέστρεψαν με τα όπλα -που τους επέτρεψε να πάρουν μαζί τους ο Μωάμεθ ο 2ος ο Πορθητής, σε αναγνώριση της γενναιότητάς τους-, κατά την παράδοση, μεταφέροντας σκοπούς Βυζαντινούς, ενσωματώνοντάς τους στον πρώτο και δεύτερο Χανιώτικο συρτό και στις 32 μελωδίες των Ριζίτικων μαζί με τις ιδιόμελες μελωδίες τραγουδιών της ρίζας μας.
Τα ριζίτικα, πρέπει να το επαναλάβουμε είναι αυστηρά μη χορευτικά τραγούδια. Τραγουδιούνται στην τάβλα ή παλιότερα στις πορείες, στη στράτα. Χαρακτηριστικό τους είναι η εκτέλεση καθ' υπακοήν και κατ' αντιφωνίαν (μονωδιακή αντιφώνηση και χορωδιακή επανάληψη). Συνήθως ένας καλλίφωνος άδει (τραγουδάει) τον στίχο και η υπόλοιπη παρέα επαναλαμβάνει εν χορώ τον ίδιο στίχο. Ενώ την σκυτάλη εναλλάξ μπορεί να πάρει η διπλανή παρέα, ο διπλανός χορός. Δεν υπάρχει πάντα ομοιοκαταληξία, ο στίχος δεν είναι πάντα δεκαπεντασύλλαβος αν και αυτός υπερέχει στατιστικά. Τα ριζίτικα τραγούδια σπάνια συνοδεύονται στις παρέες με λαούτο βιολί ή λύρα εν αντιθέσει με τις κοινωνικές εκδηλώσεις και τα κέντρα κρητικής μουσικής όπου οι σύγχρονοι λυράρηδες όχι μόνο του Ν.Χανίων αλλά όλης της Κρήτης διαδίδουν τα ριζίτικα τραγούδια συνοδεύοντάς τα με λύρα λαούτο ή βιολί.
Ο αείμνηστος Νίκος Ξυλούρης τραγουδώντας τα Ριζίτικα σε ενορχήστρωση Γιάννη Μαρκόπουλου συνέβαλε στην παγκόσμια διάδοσή τους ανταμειβόμενος με βραβείο της Ακαδημίας Σαρλ Κρός. Τη γνησιότητα της παράδοσης των Ριζίτικων Τραγουδιών, διασφαλίζουν οι Σύλλογοι "Κρητικές Μαδάρες" και "Αποκώρωνας" με μεράκι και ευθύνη. Θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθούμε στους αείμνηστους π.Άγγελο Ψυλλάκη, Κώστα Μουντάκη και Θανάση Σκορδαλό που με συναίσθηση ευθύνης στην παράδοση διέδωσαν και εκτός νομού Χανίων τα ριζίτικα τραγούδια. Νεότεροι συνεχιστές της παράδοσης συνεχίζουν...Ο Βασίλης Σκουλάς, ο Ψαραντώνης ... και άλλοι πολλοί.
Αφήστε τση τσ' αθιβολαίς και τα ροζοναμέντα και μήν τα ροζονάρετε μήν τα μεταδιγάστε Κοπιάστε σόντας Λάχαμε να φάμε και να πιούμε πρίν να ρθει ο χάρος να μας βρεί να μας σε διαγουμίση Να διαγουμίση τσή γενναίς και να διαλεξη τσ' 'αντρες Να πάρει νιαίς σαν τση μηλιαίς και νιούς σαν κυπαρίσσια να πάρει και τση γέροντες των περβολιών τσοι φράχταις Να πάρει και μωρά παιδιά βασιλικόν κλωνάρι
Συλλογή περίπου 100 ριζίτικων ταγουδιών υπάρχει στην http://el.wikisource.org όπου αν στην αναζήτηση βάλουμε Ριζίτικα Κρήτης μας οδηγεί σε αυτά.
Βιβλιογραφία
- Το Ηράκλειον και ο Νομός του, εκδ. Νομ. Ηρακλείου.
- Βλαζάκης Μιχαήλ, Ριζίτικα Τραγούδια Κρήτης, Χανιά, 1961.
- Παπαγρηγοράκη Ιδομενέως, Τα Κρητικά ριζίτικα τραγούδια, Χανιά 1957.